Roaring Twenties Berlin

dag 1, di 21-05

Treinreis van Amsterdam naar Berlijn. We nemen onze intrek in het hotel en maken een oriënterende stadswandeling in de omgeving van de Hackescher Markt en Oranienburgerstrasse. In de jaren twintig was dit de meer volkse kant van de Duitse hoofdstad voor theater, variété en literatuur. We staan in de Oranienburgerstrasse stil bij de Neue Synagoge. De bouw begon in 1859, zeven jaar later werd ze ingewijd. Na de verwoesting door de nazi’s is ze sinds 1995 in oude glorie hersteld. De betekenis van de Joodse gemeenschap voor het Berlijn van de jaren twintig komt hier ter sprake. We bezoeken de plek waar vóór de oorlog verschillende variététheaters stonden en waar nu nog het befaamde Admiralspalast en Friedrichstadt-Palast staan – waar grote shows spelen – en het intiemere Berliner Ensemble, opgericht door Bertolt Brecht en zijn vrouw voor de opvoering van zijn maatschappijkritische theaterstukken.

dag 2, wo 22-05

Het beruchte Scheunenviertel is een verwijzing naar de ‘barakken’, de krotten die hier de hoofdmoot van de woningen vormden. Moeilijk voor te stellen als je de kunstgaleries en trendy koffie- en lunchtentjes ziet, maar het was hier honderd jaar geleden simpelweg een zaak van overleven, met allerlei handeltjes, legaal en illegaal. Die schimmige kant van het leven is treffend vereeuwigd in Berlin Alexanderplatz, de roman van Alfred Döblin, inmiddels driemaal verfilmd, onder anderen door Rainer Werner Fassbinder. We halen hier het verhaal aan van Franz Biberkopf, de hoofdpersoon uit Berlin Alexanderplatz, om in de sfeer van de jaren twintig terecht te komen. Ook is er aandacht voor de recente tv-serie ‘Babylon Berlin’, die in de stad en daarbuiten de hernieuwde aandacht voor de twintiger jaren heeft aangewakkerd. Clärchens Ballhaus aan de Auguststrasse is de oudste dansgelegenheid van Berlijn, in 1913 begonnen en na de Eerste Wereldoorlog bekend vanwege het Witwenball (weduwenbal). Nog steeds is dit een populaire plek om te gaan dansen. Marion Kiesow, schrijfster van een boek over Clärchens, geeft boeiende achtergrond over dit etablissement. Hoewel deze wijk is veranderd in een gewilde plek om te wonen en werken, blijven er genoeg markante gebouwen en plekken over, zoals de Markthalle in de Ackerstrasse, waar nu de luxe REWE-supermarkt is gevestigd, en Stadtbad Mitte in de Gartenstrasse. Het zwembad met z’n bijzondere architectuur – transparant en licht door de glazen wanden en dak – is nog altijd in gebruik. We nemen de metro naar Potzdamer Platz, een ander bekend plein, dat als draaischijf van het stadsleven fungeert. In de twintiger jaren gold dit als het Piccadilly Circus van Berlijn. Het was het eerste verkeersplein in Europa met een stoplicht; daarvóór regelde een agent met brede witte manchetten midden op het plein het verkeer vanuit een stalen torentje. Als een reliek uit lang vervlogen tijden staat het nog steeds op het plein. Net als een stuk van de Muur die hier Oost en West scheidde. Er is wel wat verbeelding voor nodig om te begrijpen hoe deze plek in de jaren twintig een van de drukste uitgaansgebieden van de stad was. In de Deutsche Kinemathek krijgen we een inleiding over de Duitse filmindustrie in de jaren twintig en haar betekenis voor de stad en haar cultuur. Grote producties van bekende regisseurs als Fritz Lang (‘Metropolis’, ‘Dr. Mabuse’, ‘M’), Ernst Lubitsch (‘Carmen’, ‘Madame DuBarry’, ‘Anna Boleyn’) en Josef von Sternberg (‘Der Blaue Engel’) passeren de revue, en vanzelfsprekend filmsterren als Pola Negri, Asta Nielsen, Marlene Dietrich. Na het diner zijn we te gast in Kino Babylon, een van de legendarische bioscooptheaters uit de twintiger jaren. Het is in stijl behouden, gerestaureerd en een drukbezochte arthousebioscoop, onder meer het hart van het Berlijnse Filmfestival. We wonen hier een speciale filmvoorstelling bij uit de tijd van de korte film, met muziek en geluidseffecten van het Multiplex-Orgel. Dit is het enige in zijn soort dat nog in Europa is te vinden én nog regelmatig wordt bespeeld.

dag 3, do 23-05

De ochtend staat in het teken van de moderne kunst in de jaren twintig en dertig, waarin de dynamiek van de grote stad met een levendig, soms hectisch straatbeeld vaak als decor aanwezig is. Berlin Alexanderplatz is hiervoor de meest geschikte plek om te starten. Geen andere plek ademde meer het vooruitgangsoptimisme, nadat de wonden van de Eerste Wereldoorlog waren gelikt. Hier werd gebouwd aan het Berlijn van de twintigste eeuw, zowel onder als boven de grond. Knooppunt van S- en U-Bahnlijnen, tram- en autoverbindingen, epicentrum van de opkomende consumenteneconomie. Architect Peter Behrens ontwerpt twee prominente gebouwen, Alexanderhaus en Berolinahaus, die als hoofdfunctie warenhuis krijgen. Kaufhaus Jonass & Co vestigt zich in de eerste, C&A in de tweede. Kaufhaus Jonass & Co was eind twintiger jaren het eerste warenhuis waar klanten op krediet konden kopen met een speciaal pasje – voorloper van de klantenpas. C&A heeft nog altijd een vestiging in het Berolinahaus. Het metrostation, ontworpen door de Zweedse architect Alfred Grenander, heeft de tand des tijds wonderbaarlijk goed doorstaan. Opvallend zijn de ruime opzet, met waar mogelijk open verbindingen, en de mintgroene geglazuurde tegels. Met U-Bahnlijn 8, aangelegd in de jaren twintig als nieuwste lijn om het noorden van de stad met het centrum en zuiden te verbinden, rijden we langs de stations waar Grenander zijn visitekaartje mee heeft afgegeven. Dan naar de Berlinische Galerie voor een aantal hoogtepunten van moderne kunst uit die tijd. Na de Eerste Wereldoorlog waren veel kunstenaars gegrepen door het revolutionaire virus. Men wilde gratis kunstonderwijs geven aan het volk en sloot zich aan bij de Novembergruppe, die revolutionaire kunst maakte. Geïnspireerd door het dadaïsme leverde dat vooruitstrevende kunst op. Geleidelijk aan raakten de kunstenaars echter teleurgesteld. De republiek bleek minder vooruitstrevend dan ze verwachtten. Ze wendden zich verbitterd tot een afstandelijke manier van beschouwen, De nieuwe zakelijkheid. Otto Dix liet het Berlijnse nachtleven zien. Heinrich Zille schilderde de Berlijnse typen, en Jeanne Mammen legde de rol van de vrouw vast. Dat wilde niet zeggen dat ze elke vorm van engagement verloren. George Grosz bespotte de rijken, en John Hartfield waarschuwde in zijn collages voor het opkomende nazisme. Het was een periode waarin de kunst verstrengeld was met de samenleving. Op de Wittenbergplatz is KaDeWe, het Kaufhaus des Westen, al een eeuw dé trekpleister. Een warenhuis in het luxe segment, vergelijkbaar met Selfridges en Harrods in Londen, Au Printemps in Parijs, en de Bijenkorf in Nederland. In het gebied van de iconische Gedächtniskirche en Bahnhof Zoo stonden in de jaren twintig met de opmars van de geluidsfilm filmpaleizen van de UFA, het toonaangevende Duitse filmproductiebedrijf. De hele Kurfürstendamm was het uitgaanscentrum voor het ‘betere’ publiek, maar ook voor de avant-garde. Nergens anders in Berlijn waren zoveel cabarets en etablissementen voor de gay en lesbische scene te vinden. Aan deze ‘Kudamm’ bezoeken we ook het atelier van Jeanne Mammen (1890-1976), waar ze werkte nadat ze als ongewenste vreemdeling aan het begin van de Eerste Wereldoorlog uit Parijs en haar ‘tweede vaderland’ Frankrijk moest vertrekken. In de jaren twintig was Mammen een van de bekendste Berlijnse schilders en grafici. Zelfs tijdens het naziregime bleef ze haar eigen artistieke koers trouw. Het atelier is na haar dood in oorspronkelijke staat gebleven en vormt een uniek tijdsdocument. Met gids Arne Krasting, schrijver van verschillende boeken over Berlijn, wandelen we langs locaties die in de jaren twintig populair waren bij de midden- en hogere klassen in de stad en bij de intellectuelen. Van de middag tot in de vroege uurtjes van de volgende morgen kon er gedanst worden; eerst in de hotels, daarna in de balzalen en de grote danspaleizen, tot slot in kleine kelderclubs. Enkele gebouwen hebben nog dezelfde functie, zoals Theater Delphi am Zoo en het Renaissance Theater, andere hebben plaatsgemaakt voor winkels, hotels of restaurants. We horen bijvoorbeeld over het succes van Josephine Baker, Anita Berber en de grote Deense stommefilmactrice Asta Nielsen en zien het appartement waar zij verbleef. We krijgen een beeld van de rol die Joodse theaterfamilies als Kempinski hier in het uitgaansleven speelden.

dag 4, vr 24-05

Vandaag rijden we per touringcar naar verschillende plekken buiten het centrum van Berlijn. De ochtend staat vooral in het teken van de golf van volkshuisvesting en nieuwe architectuur die de woningbouw in Berlijn van de late jaren twintig typeren. De nood in de snelgroeiende stad was hoog en onder leiding van stadsbouwmeester Martin Wagner kregen modernistische en avant-gardistische architecten als Bruno Taut, Walter Gropius en Ludwig Mies van der Rohe de ruimte om voor die tijd moderne woongemeenschappen te creëren. Prenzlauer Berg was tijdens de Weimar Republiek een van de meest dichtbevolkte woondistricten ter wereld. In de huurkazernes met donkere binnenplaatsen, hofjes en steegjes woonden zo’n 350.000 mensen, dicht op elkaar gepakt in veel te kleine woningen. Weissensee was in de jaren twintig ‘Klein Hollywood’, omdat nogal wat productiefirma’s uitweken naar dit ruim opgezette stadsdeel, nog niet zo volgebouwd en duur als de wijken rond het centrum. We rijden langs het Papageienhaus, ook wel Blau-Rot-Weiss-woongebouw, aan de Triererstrasse; dit is een ander voorbeeld van Bruno Tauts architectuur met zijn opvallende kleurzetting, die in de jaren negentig weer volledig is teruggebracht. In het werk van Taut is de invloed van de Nederlandse architecten Oud en Rietveld goed te zien. Het Holländer-Quartier, aan de Schönstrasse in Weissensee, is juist opgetrokken in de traditionele Hollandse stijl: bakstenen gevels, trapgevels, Amsterdamse Schoolachtige raam- en entreepartijen, veel groen in de publieke ruimte. Van binnen waren de woningen van architect Josef Tiedermann net zo modern als die van collega Taut. We wandelen hier even door de binnentuinen van het wooncomplex en in het park aan de Weissensee. Wohnstadt Carl Legien is een toonbeeld van het moderne bouwen: naar binnen gericht rondom zes grote groene hoven. Ruime appartementen met een voor die tijd heel moderne inrichting, en met opvallend kleurengebruik in de traditie van het Nieuwe Bouwen. Theater im Delphi was ooit een van de laatste grote bioscopen uit de tijd van de stomme film. Dankzij de serie ‘Babylon Berlin’ is het theater aan de vergetelheid ontrukt. In de wijk Wedding bevindt zich de Siedlung Schillerpark, ook van de hand van Bruno Taut, een mooie lommerrijke wijk aan de noordkant van het gelijknamige park. Nog steeds een heel gewilde en, mede door de inzet van bewoners, mooi geconserveerde woonwijk. Opvallend zijn de fraaie balkons, loggia’s en uitspringende appartementen. In het metselwerk en het kleurgebruik is goed te zien dat de Amsterdamse School en het werk van Jacobus Johannes Pieter Oud een sterke inspiratiebron voor Taut vormden. In de middag staat het werk van twee belangrijke kunstenaars op het programma. We bezoeken de beeldentuin van Georg Kolbe Museum, fraai gelegen in een bosrijke wijk. Hier woonde en werkte de expressionistische beeldhouwer. Vooral de naakte mens was zijn thema. Bijzonder is dat zijn werk tijdens de jaren dertig een heroïsche uitstraling krijgt. Dat maakt hem best populair bij de nazi’s, terwijl sommige van zijn beelden ook als aanstootgevend worden beschouwd en uit de openbare ruimte moeten verdwijnen. Vervolgens rijden we door naar de idyllisch gelegen Max Liebermann Villa aan de Wannsee. Liebermann introduceerde eind negentiende eeuw het impressionisme in Duitsland. In de jaren twintig was Liebermann een gearriveerde en invloedrijke kunstenaar, die voorzitter van de Rijksacademie werd. Toen Hitler aan de macht kwam, trok de Joodse Liebermann zich terug. Na zijn dood in 1935 dwongen de nationaalsocialisten zijn vrouw de villa te verkopen. Ze werd gedeporteerd en vermoord. Na de Wende werd de vervallen villa in zijn oude luister hersteld met de prachtige tuin en het beroemde ‘berkenlaantje’. Met de touringcar rijden we terug naar Mitte, het hart van de stad, en naar het hotel om ons om te kleden voor een avondje uit zoals dat in de jaren twintig ook ging.

dag 5, za 25-05

Facultatief ochtendprogramma met een wandeling door het Scheunenviertel met de beide reisleiders of de mogelijkheid om op eigen gelegenheid van Berlijn te genieten met museumbezoek of vrije tijd. In de middag brengt de rechtstreekse trein ons terug van Berlijn naar Nederland.