Mexico • van mythische precolumbiaanse culturen tot Frida Kahlo

dag 1, wo 08-04

Directe lijnvlucht van Amsterdam naar Mexico-Stad, waar we in de vroege avond arriveren en vijfmaal overnachten in ons hotel vlak bij de Paseo de la Reforma, tussen het Chapultepec- en Alamedapark.

dag 2, do 09-04

In het Alamedapark ontdekken we het Palácio de Bellas Artes. In deze ‘kunstkathedraal’, vormgegeven in een verbluffend mooie mix van neoclassicisme en art nouveau, staan we stil bij de betekenis van het muralisme voor het Mexico van begin twintigste eeuw. Op de bovenverdiepingen ontdekken we meesterwerken van Rufino Tamayo, Diego Rivera, David Álfaro Siqueiros en José Clemente Orozco. Hoogtepunt is hier het iconische werk El hombre controlador del universo, dat Rivera oorspronkelijk maakte voor het Rockefeller in Chicago, en Carnaval de la Vida Mexicana.
Mexico-Stad is gebouwd op de ruïnes van de Aztekenstad Tenochtitlán. Volgens de geschiedschrijver Bernal Díaz del Castillo, die met Cortés meereisde in 1521, was de stad van een ongekende schoonheid, gelegen op kunstmatige eilanden in een meer, met in het hart een schitterend ceremonieel centrum. Na de komst van de Spanjaarden kreeg de stad een barok uiterlijk. We zien de Casa de los Azulejos, een van de vele barokke stadspaleizen, en de Bar La Ópera, waar de revolutionairen in 1910 neerstreken en waar Pancho Villa zijn sporen in de vorm van een paar kogelgaten in het plafond achterliet. Aan de Zócalo, het historische hart van de stad, bezichtigen we de kathedraal – de oudste van Amerika. Het Nationaal Paleis is gebouwd op de fundamenten van het Paleis van Moctezuma en de Templo Mayor. We doen tijdens onze wandeling ook enkele plekken aan die verbonden zijn met Rivera als jonge kunstenaar, zoals de Academia de San Carlos waar hij zijn opleiding genoot en het zestiende-eeuwse Antiguo Colegio de San lldefonso, nu de Escuela Nacional Preparatoria, waar Diego en Frida elkaar voor het eerst ontmoetten.
Ten tijde van het autocratische regime van Porfirio Díaz, eind negentiende begin twintigste eeuw, onderging het land grote economische en culturele veranderingen naar Europees voorbeeld. Modernisering en vernieuwing stonden centraal tijdens deze bruisende belle époque. We besluiten de dag met een verkenning van de architectuur uit deze periode langs de monumentale Paseo de la Reforma, aangelegd als brede flaneerboulevard. We zien het grote monument voor de Revolutie; het Castillo de Chapultepec, dat we later zullen bezoeken; en het Museo Mural Diego Rivera, een paviljoen aan de rand van het Alamedapark dat speciaal werd gebouwd voor Rivera’s meesterwerk Sueño de una tarde dominical en la Alameda Central, nadat het fameuze Hotel Del Prado aan de overkant van het park in 1985 door een aardbeving werd verwoest.

dag 3, vr 10-04

De UNAM is de grootste universiteit van de Nieuwe Wereld en een uniek voorbeeld van twintigste-eeuws modernisme met verwijzingen naar lokale, voornamelijk prekoloniale tradities. Deze inheemse beschavingen waren ook een onuitputtelijke inspiratiebron voor Diego Rivera en Frida Kahlo. Voor zijn enorme collectie precolumbiaanse kunst liet Rivera begin jaren veertig een nogal bizar gebouw neerzetten op de heuvel van Anahuacalli, nu een aangenaam rustig museum. Vanaf het dak hebben we, bij helder weer, een mooi uitzicht over de miljoenenstad.
San Ángel, voorheen een dorp tegen de glooiende heuvels aan, heeft nog een dorps karakter met zijn pleintjes en zijn straatjes met kasseien. Hier streken Frida en Diego neer na hun terugkeer uit de Verenigde Staten in 1933. In het modernistische gebouw, gebouwd door de bevriende architect Juan O’Gorman, ontdekken we twee aan elkaar geschakelde ateliers, met elkaar verbonden door een loopbruggetje. Na hun verhuizing in 1941 bleef Rivera het huis gebruiken als atelier. De wijk Coyoacán met haar lommerrijke straten en lanen is een andere groene oase binnen Mexico-Stad. We lunchen bij het Parque Centenario met traditionele taco’s en tortilla’s en bezichtigen de Casa Azul, het kobaltblauwe huis waar Frida Kahlo het grootste deel van haar leven woonde en waar nu het Museo Frida Kahlo is gevestigd. Hier hangen geen belangrijke werken van Frida, maar haar atelier met uitzicht op de tuin, voor haar ontworpen en gebouwd door Diego in 1946, geeft ons een treffend beeld van haar leefwereld.

dag 4, za 11-04

Het Nationaal Museum voor Antropologie is een must. De uitgebreide en bijzondere collecties over de Mexicaanse culturen van vóór de Spaanse overheersing worden er op een fantastische manier belicht. We besteden speciale aandacht aan de Mayacollectie onder leiding van een gespecialiseerde gids. Na onze lunch in het aanpalende Polanco volgt een kort bezoek aan het Museo Soumaya, neergezet door Carlos Slim ter ere van zijn vrouw, met een brede verzameling van Mexicaanse tot Europese kunst en parafernalia.

dag 5, zo 12-04

In het aangenaam groene Chapultepecpark bezichtigen we het Castillo de Chapultepec, waar keizer Maximiliaan resideerde. Het ligt precies op de as van de Paseo de La Reforma, en het biedt dan ook een heerlijk uitzicht op de stad. Binnen leren we meer over de bewogen Mexicaanse geschiedenis vanaf de onafhankelijkheid aan het begin van de negentiende eeuw tot aan de revolutie van 1910. Na nog een stop bij het Museo de Arte Moderno, waar onder meer Frida’s meesterwerk Las dos Fridas uit 1939 te bewonderen is, genieten we van een uitgebreide lunch in een van de betere restaurants in Roma Norte. Dit is een wijk waar vanouds de middenklasse settelde, maar die steeds duurder wordt. De rest van de middag is ter vrije besteding. Vanavond wonen we in het Palacio de Bellas Artes een voorstelling bij van het Ballet Folklórico de México.

dag 6, ma 13-04

Vanochtend staat de heilige stad Teotihuacán op het programma. De naam, die Geboorteplaats van de Goden betekent, is Azteeks, maar wie de stad bouwde is nog steeds een raadsel. De bloeiperiode lag tussen de eerste en de zevende eeuw na Christus. Toen verrezen aan de zogenaamde Weg der Doden de tempel van Quetzalcoatl en de Zonne- en Maanpiramide.
Aansluitend rijden we door naar Cuernavaca, de stad van de eeuwige lente, met lunch en route. Hier hadden – en hebben – veel gefortuneerde Mexicanen een buitenhuis, omdat het hier koeler is en de lucht schoner. Cortés, de man die het Aztekenrijk voor de Spaanse koning inlijfde, liet hier al een paleis optrekken, het oudste publieke gebouw van de Amerika’s. Hier is ook de wereldberoemde roman Under the Vulcano van Malcolm Lowry gesitueerd, over een aan de drank verslaafde Engelse ex-consul die half in een staat van delirium de festiviteiten van de Día de los Muertos ondergaat. Na een eerste verkenning van het compacte stadscentrum met zijn fraaie koloniale gebouwen en parken heeft u de gelegenheid om aan het levendige, centrale plein te genieten van een aperitief.

dag 7, di 14-04

We beginnen de dag met een bezoek aan het Museo Regional de los Pueblos de Morelos, gevestigd in het gerestaureerde en recent heropende Palacio de Cortés. Hernán Cortés liet het granieten bastion naar voorbeeld van middeleeuwse vestingen in Zuid-Europa bouwen na de verovering van Tenochtitlán. Hij gebruikte het als tijdelijke residentie omdat de Aztekenhoofdstad in puin lag. Later werd het kasteel de residentie van een lokale markies. Rivera vereeuwigde Cortés in zijn fresco Historia de Cuernavaca y Morelos.
Vervolgens bezichtigen we het schilderachtige woonhuis van de Amerikaanse kunstenaar en verzamelaar Robert Brady, met een fraaie binnentuin. Het werd in de jaren zestig en zeventig een ontmoetingsplek voor Amerikaanse en Mexicaanse kunstenaars, intellectuelen en filantropen. De kleurrijke inrichting wordt verlevendigd door Brady’s immense kunstcollectie, met ook enkele werken van Frida Kahlo. De Jardín Borda, naast het huis van Brady, verdient ook onze aandacht.
Niet ver van Cuernavaca verkennen we Xochicalco, een van de best geconserveerde nederzettingen uit de zogenaamde epiklassieke periode (ca. 650 - 900 na Christus), een turbulente tijd zoals wel blijkt uit de fortificaties. De grote stadstaten van de Mexica’s, Zapoteken en Maya’s waren in verval geraakt. Toch waren de verschillende inheemse volken van Midden-Amerika met elkaar verbonden, zowel door handel als door kosmologie, tradities en gebruiken. Dat resulteerde uiteindelijk in een gezamenlijke vormentaal, die weer de basis zou vormen voor de Azteekse cultuur. In Xochicalco zien we deze synthese goed terug in zowel de architectuur als de reliëfs waarmee de piramides zijn verfraaid.

dag 8, wo 15-04

Lange rit naar de zuidelijker gelegen stad Oaxaca, met en route stops om de benen te strekken en voor de lunch. Oaxaca, nu de hoofdstad van de gelijknamige deelstaat, vormt het hart van de Zapoteekse en Mixteekse cultuur, die nog springlevend is ondanks kolonisering en modernisering. Op pleinen en markten en in winkels en ateliers is de invloed van de lange tijd vertrapte en onderdrukte inheemse bevolking nadrukkelijk zichtbaar en voelbaar. Voor Frida Kahlo vormde die cultuur een essentiële inspiratiebron voor haar leven en haar maatschappelijke en politieke oriëntatie. Door haar kleding en de verbeelding ervan in haar schilderijen heeft Frida bijgedragen aan de wereldwijde bekendheid van de fraaie geborduurde jurken, de huipiles, die karakteristiek zijn voor deze streek. In de namiddag maken we een verkennende wandeling door het centrum en drinken we wat op een van de terrasjes onder de bogengalerij aan het centrale stadsplein.

dag 9, do 16-04

Dé barokke parel van de stad is de kathedraal van Santo Domingo de Guzmán, gebouwd in de zestiende eeuw als onderdeel van een dominicanerklooster. In dit voormalige klooster is het Museo de las Culturas de Oaxaca gevestigd. Hier volgt een introductie op karakteristieke elementen van de streekcultuur, zoals de kleding, de keramiek en de gastronomie. De nadruk ligt op de betekenis van de verschillende soorten traditionele klederdracht. Tot slot krijgen we alvast wat achtergrondinformatie over de archeologische zone van Monte Albán, waar we na de lunch (op eigen gelegenheid) naartoe gaan. Monte Albán, de ceremoniële nederzetting van de Zapoteken, ligt op een plateau net buiten Oaxaca. Vermoedelijk begon de bouw al in 200 vóór Christus, maar de bloeiperiode lag tussen 300 en 700 na Christus. De tempelruïnes stammen uit die tijd. Bijzonder hier is de relatie tussen de gebouwde complexen en het omringende berglandschap; dit vormt een illustratie van de waarde die de inheemse volkeren gaven en nog altijd geven aan de natuurlijke gegevenheden, zoals de bodem, de vorm van het landschap en de kosmologie. Er is ook gelegenheid om naar een van de inheemse markten te gaan.

dag 10, vr 17-04

Vandaag bezoeken we de dorpjes Ocotlán de Morelos en Teotitlán del Valle, om wat meer te leren over de hedendaagse positie van de inheems culturen in Mexico. In ateliers en op markten vinden we op traditionele wijze vervaardigde huipiles, blouses en rebozos, naast fraai geweven tapijten. We stoppen ook bij Tule, de ‘levensboom’, naar men zegt de dikste boom ter wereld met een omtrek van achtenvijftig meter. Deze ahuehuete, familie van de cipres, is tussen de 2000 en 2500 jaar oud, en stond er dus al in de tijd dat de Zapoteekse cultuur op haar hoogtepunt was. Een deel van de middag is ter vrije besteding in Oaxaca. Vanavond proeven we een traditionele maaltijd uit deze streek.

dag 11, za 18-04

In een kleine zes uur reizen we naar Puebla de los Ángeles. We lunchen in het levendige Tehuacán. Net buiten Puebla ligt Cholula, waar Olmeken zich in de eeuwen vóór onze jaartelling vestigden. Betoverd als ze waren door de aanblik van de machtige vulkanen, bouwden ze er een tempel – en iedere zonnecyclus van tweeënvijftig jaar bouwden ze een nieuwe piramide over de oude heen. Ook de Tolteken die zich later bij de weer grotendeels verlaten ceremoniële plek nestelden, waren dermate onder de indruk dat ze de ‘door handen gevormde heuvel’ verder uitbouwden. Cholula werd opnieuw een ceremonieel centrum, met het tempelcomplex als door mensen gemaakte kopie van de grote vulkaan op de achtergrond. Ze bouwden ook nieuwe teocalis, ereplaatsen als tempels en offerplatforms. Toen de Spaanse troepen in dit gebied aankwamen, waren er maar liefst 39! Hernán Cortés was onder de indruk, en omdat afbreken van de piramide en alle platforms onbegonnen werk was, werd er symbolisch een christelijk kerkje op de top van de piramide gebouwd. De Mariakerk van Santa María Tonantzintla is een van de mooiste barokke kerken van het land, een perfecte vermenging van inheems en christelijke cultuurelementen.

dag 12, zo 19-04

Puebla werd in de eerste decennia van de kolonisatie gesticht door een groep vrije boeren onder de rook van de vulkanen Popocatépetl en Iztaccíhuatl en op een steenworp afstand van de belangrijke inheems ceremoniële plek Cholula. Door de strategische ligging langs de Camino Real, de koninklijke handelsweg tussen Veracruz aan de Golf van Mexico en Acapulco aan de Pacifische Oceaan, werd de stad versterkt. In 1862 versloeg het regeringsleger hier de Fransen, die in Mexico voet aan wal probeerden te zetten. Dat de Fransen later terugkwamen met een sterker leger en toen niet alleen Puebla maar ook de hoofdstad innamen, doet aan de betekenis van Cinco de Mayo niets af. Het is nog steeds een nationale feestdag. We maken een verkennende wandeling lang de statige gebouwen en monumenten en bezichtigen de Biblioteca Palafoxiana in het voormalige bisschoppelijk paleis. Aansluitend is er vrije tijd voor een verdere verkenning van de stad. De moeite waard is het Museo Amparo, met een uitstekend gedocumenteerd overzicht van de inheemse culturen en fraaie beelden, maskers en sieraden. Ook bezienswaardig is de Capilla del Rosario in de Dominicanenkerk, waar de vergulde en ingekleurde ornamenten inderdaad een soort rozenkrans vormen. Daarnaast zijn er enkele lokale markten. Het diner is vanavond op eigen gelegenheid.

dag 13, ma 20-04

We rijden naar Chignahuapan, een plaatsje dat in Centraal- en Noord-Amerika bekendstaat om zijn versierde kerstballen. Het hele jaar door werkt de bevolking in zo’n 200 werkplaatsen aan de productie hiervan. We bezoeken een van de werkplaatsen om te zien hoe ook hier de rijke Mexicaanse cultuur door de ambachtslieden wordt uitgedragen. Lunch in Zacatlán, vlak bij een spectaculair uitkijkpunt over de vallei. Er is tijd voor een korte wandeling in het plaatsje en een glaasje lokale appelcider. Aansluitend rijden we door naar ons hotel in historische stadje Texcoco de Mora, aan de rand van het vroegere, nu drooggevallen meer, waarin de Azteken hun hoofdstad Tenochtitlán bouwden.

dag 14, di 21-04

In Chapingo, even ten oosten van Mexico-Stad, heeft maar één grote attractie: Rivera’s fresco’s op de muren van de Nationale Landbouwschool. Vanaf 1924 schilderde hij La revolución social, La evolución natural en La tierra liberada op de muren van het atrium, de trap en de ontvangstzaal. Twee jaar later begon hij aan de kapel van het klooster, waarin de landbouwschool is gevestigd. Dit hoogtepunt van zijn oeuvre doopte hij Canto a la tierra y a los que la trabajan y liberan. Het is een ode aan de vruchtbaarheid van het land en aan hen die het bewerken – een duidelijke sociale boodschap aan de studenten. Voor het vrouwelijk naakt in de stijl van de Venus van Botticelli stond zijn toenmalige vrouw Guadalupe, ‘Lupe’, model; hoogzwanger en bevallig. Transfer met onderweg nog een gezamenlijke lunch naar de luchthaven, vanwaar onze directe lijnvlucht naar Amsterdam vertrekt.

dag 15, wo 22-04

‘s Middags aankomst in Amsterdam.